Disa kandil deti dhe të afërmit e tyre ofrojnë të dhëna tërheqëse nëse pavdekësia është e mundur – por pse vdekja është për ne të tjerët? Vetitë e tyre rigjeneruese kanë zgjuar interesin e biologëve që kërkojnë prova të pavdekësisë në natyrë. Pse këto specie nuk vdesin nga shkaqe natyrore? Dhe a është vdekja e pashmangshme?
Plakja u përshkrua në mesin e shekullit të 20-të si një shkëmbim midis riprodhimit dhe mirëmbajtjes së qelizave. Por kuptimi aktual se pse ‘gjërat’ vdesin është pak më specifik. Kur organizmat arrijnë pjekurinë seksuale, forca e seleksionimit natyror dobësohet dhe fillon procesi i plakjes, duke çuar përfundimisht në vdekje. Por nuk është për t’i hapur rrugë brezit të ardhshëm, i cili mund të jetë “tërheqës nga një kënd altruist”, thotë Alexei Maklakov, profesor i biologjisë evolucionare dhe biogerontologjisë në Universitetin e Anglisë Lindore.
Gjatë jetës sonë, gjenet tona mbledhin mutacione. Disa janë krejtësisht të rastësishme, të tjera rezultat i dietave tona ose faktorëve të jashtëm si drita ultravjollcë.
Përpara pjekurisë seksuale, “çdo mutacion i gjeneve që zvogëlon gjasat e një organizmi për t’u riprodhuar, apo edhe e vret organizmin para se të riprodhohet, do të zgjidhej fuqishëm kundër”, thotë Gabriella Kountourides, një biologe evolucionare në departamentin e antropologjisë në Universitetin e Oksfordit. Megjithatë, sapo një organizëm arrin pjekurinë seksuale, ai është në gjendje t’i kalojë gjenet e tij brezit të ardhshëm. Në këtë pikë, forca e seleksionimit natyror dobësohet.
Plakja dhe vdekja ndodhin në dy mënyra – akumulimi i mutacioneve negative për shkak të përzgjedhjes së dobët natyrore dhe mutacioneve që mund të kenë qenë të dobishme për riprodhimin, por që bëhen negative për një jetë të gjatë.
Një shembull i kësaj të fundit mund të jenë mutacionet e gjenit BRCA. Këto dihet se rrisin ndjeshëm rrezikun e kancerit të gjirit dhe vezoreve, por gjithashtu janë lidhur me fertilitet më të lartë tek gratë që bartin mutacione. Pra, mund të jetë rasti që mutacionet e gjenit BRCA ofrojnë një avantazh riprodhues më herët në jetë, i ndjekur nga një rrezik më i madh për shëndetin më vonë.
Plakja e qelizave, ku qelizat ndalojnë së ndari, mund të jetë një shembull tjetër i një avantazhi të hershëm që ka një disavantazh në jetën e vonë. Plakja na mbron nga kanceri sepse mund të parandalojë shumëzimin e një qelize me dëmtim të ADN-së. Megjithatë, më vonë në jetë, qelizat e plakura mund të grumbullohen në inde, duke shkaktuar dëme të tjera dhe inflamacione, e janë pararendëse të sëmundjeve të lidhura me moshën.
Edhe pse shumica e specieve plaken, ka disa përjashtime. Shumë bimë tregojnë “plakje të papërfillshme”, për shembull, dhe disa specie dihet se jetojnë për mijëra vjet. Një shembull veçanërisht kurioz është pema pando në Pyllin Kombëtar Fishlake në Jutah. Pema është në fakt një koloni e drurëve të aspenit të dridhur gjenetikisht identike mashkullore të bashkuara nga një sistem i vetëm rrënjor. Ajo mbulon një sipërfaqe prej më shumë se 100 hektarë (400,000 m²) dhe vlerësohet të peshojë më shumë se 6613 ton (6,000 ton). Disa vlerësime sugjerojnë se mund të jetë më shumë se 10,000 vjet i vjetër.
Por seksi mund të luajë një rol kurioz në mënyrën se si ne plakemi. Gratë që bëjnë seks të rregullt e fillojnë menopauzën më vonë, sipas një studimi nga Megan Arnot dhe Ruth Mace nga University College London. Ata sugjerojnë se ky është një shembull i një shkëmbimi – se energjia që shpenzohet për ovulimin mund të përdoret më mirë nga pjesa tjetër e trupit nëse nuk ka mundësi për një shtatzëni.
Por në pjesën tjetër të mbretërisë së kafshëve, të qenit më pjellor duket se përshpejton plakjen. Lakuriqët e natës që kanë më shumë pasardhës jetojnë më pak. Ndoshta, duke u dhënë mundësinë për t’u riprodhuar, ata investojnë gjithçka në këtë proces.
Pastaj ka specie, jetëgjatësia e të cilave ndryshon shumë midis gjinive. Në mënyrë tipike, milingonat, bletët dhe termitet kanë një mbret ose mbretëreshë që mund të jetë shumë pjellore dhe jetëgjatë në krahasim me punëtorët e tyre sterilë. Në rastin e tyre, pse kostoja e riprodhimit nuk e zvogëlon jetëgjatësinë e tyre? Përgjigja mund të jetë se mbreti ose mbretëresha janë të mbrojtura nga shumë prej kërcënimeve me të cilat përballen “punëtorët” dhe ka një ndryshim të tillë në dy stilet e tyre të jetesës, saqë teoritë e plakjes nuk zbatohen për ta në mënyrë të barabartë.
*William Park është një gazetar i vjetër për BBC Future
